مقام علمی شیخ بهائیشخصیت علمی بهائی از آن نظر مورد توجه و اعجاب است که وی در تمام علوم رسمی زمان خود دست داشت و در شماری از آن‌ها منحصر به فرد بود. او در حوزه معارف دینی و علوم اسلامی استاد بود و از خود خلاقیّت بسیار نشان داد. در سلسله اجازات روایی ، از محدّثان امامیِ برجسته قرن یازدهم به شمار می‌رود و طرق بسیاری از اجازات محدّثین در قرون اخیر به او و از او به پدرش و شهید ثانی منتهی می‌شود. [۱]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۶۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۶۳ـ۶۵، قم ۱۴۱۵.
فهرست مندرجات۲ - شیخ بهائی از دیدگاه شاگردانش ۳ - نبوغ شیخ بهائی در تدوین مطالب ۴ - انتساب چند مسئله بحث انگیز به ایشان ۵ - فعالیت قرآنی ۶ - کوشش در زمینه احادیث ۷ - فعالیت در ریاضی ۸ - مهم‌ترین آثار ۹ - آثار ایشان در جغرافیا ۱۰ - آثار معماری و مهندسی ۱۰.۱ - دسته اول ۱۰.۲ - دسته دوم ۱۰.۳ - دسته سوم ۱۱ - تبحّر در علوم غریبه ۱۲ - آثار ادبی ۱۳ - معروفترین آثار فارسی ۱۴ - شیوه اشعار ۱۵ - مثنویّات معروف ایشان ۱۵.۱ - نان و حلوا ۱۵.۲ - نان و پنیر ۱۵.۳ - طوطی نامه ۱۵.۴ - شیر و شکر ۱۵.۵ - آثار دیگر ۱۶ - استقبال از شیوه مثنوی سرایی شیخ بهائی ۱۷ - آثار شیخ بهائی در ادبیات عرب ۱۷.۱ - الفوائد الصمدیّه ۱۷.۲ - تهذیب البیان در علم بیان ۱۷.۳ - اشعار عربی ۱۷.۴ - مهارت در ارجوزه‌سرایی ۱۷.۵ - دوبیتی‌های عربی ۱۸ - شیوه نگارش ایشان ۱۹ - نامدارترین اثر ۲۰ - ویژگی آثار ۲۱ - شمار آثار ۲۲ - تردید در انتساب بعضی آثار به ایشان ۲۳ - برجسته ترین آثار چاپ شده ۲۳.۱ - مشرق الشمسین و اکسیرالسعادتین ۲۳.۲ - جامعِ عباسی ۲۳.۳ - الاثناعشریّات الخمس ۲۳.۴ - زبدة الاصول ۲۳.۵ - الوجیزة فی درایة الحدیث ۲۳.۶ - الاربعون حدیثاً ۲۳.۷ - مفتاح الفلاح ۲۳.۸ - حدائق الصالحین ۲۴ - فهرست منابع ۲۵ - پانویس ۲۶ - منبع ۱ - نقش شیخ بهائی در شکوفایی حوزه اصفهانبهائی در شکوفایی علمی حوزه اصفهان نقشی اساسی داشت، به طوری که بعضی منابع وی را مؤسس چندین مدرسه علمی در اصفهان دانسته‌اند . [۳]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۳۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
گزارشی نیز از جاذبه علمی بهائی و کیفیّت استفاده شاگردان از محضر او حتی در ایام تعطیل در منابع آمده است. [۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۷ـ ۳۰۸، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۵]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۶۸، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۲ - شیخ بهائی از دیدگاه شاگردانششاگردانش، از جمله محمدتقی مجلسی ، [۶]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۷]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
[۸]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج۱۴، ص۴۳۳ـ۴۳۴، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
فضل و دانش و کثرت محفوظات او را ستوده‌اند. [۹]
حسین بن محمدتقی نوری، الفیض القدسی فی ترجمة العلامه المجلسی، ج۱، ص۱۱۲، در مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰]
حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۱۷ـ ۴۱۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
[۱۱]
علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۸۹ـ۳۰۱، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
[۱۲]
علی خان بن احمد مدنی، الحدائق الندیة فی شرح فواید الصمدیه، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷.
[۱۳]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۳۴ـ۲۳۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۳۴۹، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۵]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۱ـ۳۰۳، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳ - نبوغ شیخ بهائی در تدوین مطالبهرچند بهائی در علوم و معارف اسلامی مؤسس نبوده و نوآوری علمی بندرت در آثارش دیده می‌شود، اما جامعیّت او سبب شده است که در ارائه و تدوین مطالب ذوق و ابتکار و نوعی نبوغ خاص از خود بروز دهد؛ ۴ - انتساب چند مسئله بحث انگیز به ایشانبا این حال چند مسئله بحث انگیز به او منسوب است. در اعتقادات، بهائی مکلّف را در صورت بذل جُهد در تحصیل دلیل، حتی اگر خطا کند بری ءالذّمّه دانسته و اهل دوزخ نمی‌شمارد (برای آگاهی از ایراداتی که بر این نظر گرفته‌اند، و پاسخ آن‌ها رجوع کنید به [۱۶]
یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
[۱۷]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
). در مسئله عذاب قبر ، بهائی راه یک محدّث و فقیه امامی را پیموده و به اقوال حکما چندان اهمیتی نداده است. وی با استناد به قرآن ، اعتقاد به عذاب قبر را به اجمال واجب دانسته و علم به کیفیّت و تفصیل آن را غیرضروری و بلکه محال می‌شمارد و برای فهم بهتر عذاب قبر دست به توجیه و تمثیل گشوده و مرگ را با خواب مقایسه کرده است [۱۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۳۸۳، قم ۱۴۱۵.
[۱۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۴۸۶، قم ۱۴۱۵.
(برای اطلاع از سایر اقوال بهائی درباره قالب مثالی، تجسم اعمال و میزان اعمال رجوع کنید به [۲۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۸۹، قم ۱۴۱۵.
[۲۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۲، قم ۱۴۱۵.
[۲۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۴۹۱ـ۴۹۲، قم ۱۴۱۵.
[۲۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۵۰۳ ـ۵۰۴، قم ۱۴۱۵.
). نیز در بسیاری موارد، در شرح احادیث به تأویلاتی ذوقی و عرفانی در حدّ اعتدال پرداخته است. [۲۴]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۷۸، قم ۱۴۱۵.
[۲۵]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۷، قم ۱۴۱۵.
[۲۶]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، قم ۱۴۱۵.
[۲۷]
۳۳۲ـ۳۳۳، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، ج۱، ص۲۸۳، الاربعون حدیثاً، قم ۱۴۱۵.
[۲۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۶، قم ۱۴۱۵.
[۲۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۴۸۵، قم ۱۴۱۵.
در مسئله جنجالی و پراختلاف «سهوالنبی» نیز پاسخی ذوقی و ابتکاری ارائه کرده است. [۳۰]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج۴، ص۳۰۳ـ۳۰۴، قم ۱۴۱۴.
۵ - فعالیت قرآنیوی در تفسیرقرآن از بیست تا پنجاه سالگی، به خوض و تدقیق پرداخته و آن را اشرف علوم دانسته است. [۳۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، العروة الوثقی: تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، چاپ اکبر ایرانی قمی، قم ۱۴۱۲.
۶ - کوشش در زمینه احادیثمهمترین کوشش بهائی، ارائه توجیه و تعلیلی در مورد وضع معانی جدید برای تقسیم بندی احادیث از سوی متأخران است. به گفته وی، وقوع فاصله زمانی بین متأخرین و سلف صالح و احتمال از میان رفتن کتب اصولِ اخبار و اشتباه بین احادیث مورد اعتماد قدما با غیر آن و به‌طور خلاصه انسداد طرق تشخیص احادیث مورد وثوق قدما، باعث شد تا متأخران به وضع معانی جدید برای اصطلاحاتی چون صحیح ، حَسَن و موثّق دست یازند و ملاک جدیدی برای تمیز اخبار ارائه دهند. وی همچنین به ریشه‌های تقسیم بندی قدما و تعریف آنان از صحیح و حسن و موثّق اشاره می‌کند. [۳۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، ج۱، ص۲۴، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۳۷۲ ش.
[۳۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، ج۱، ص۳۵، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۳۷۲ ش.
[۳۴]
حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۸۱ـ۴۸۲، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
۷ - فعالیت در ریاضیگذشته از علوم و معارف اسلامی، مهم‌ترین حوزه فعالیت علمی بهائی، ریاضی و سپس معماری و مهندسی است. معروفترین اثر علمی و ریاضی او خلاصة الحساب است که یک دوره ریاضیّات مقدماتی و متوسّط است و شروح بسیاری برآن نگاشته شده است. [۳۵]
ایرانیکا، ذیل مادّه.
[۳۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۷، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۲۲۷ـ۲۳۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
دیدگاههای ریاضی بهائی تنها به مطالب خلاصة الحساب محدود نبوده، بلکه وی در حلّ مسائل فلسفی نیز از ریاضی بهره جسته است. برای نمونه در بطلان نظریه عدم تناهی ابعاد، [۳۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۲۰۴ـ۲۰۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۲۵۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابطال قول به «جزء لایتجزّی» یا «جوهر فرد» [۴۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۶۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و امتناع تسلسل علل و معلولات [۴۱]
محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۱، ص۱۰۷۲، عکس نسخه خطی.
به طرح استدلالات ریاضی و هندسی روی آورده است. در حلّ مسائل فقهی نیز از ریاضی به نحو مطلوبی بهره جسته که نمونه آن تعیین حجم و وزن آب کُر و تعیین نصاب در زکات است. بهائی در کشکول نیز شماری از مسائل ریاضی و هندسی را طرح کرده است، از جمله محاسبه جذر اَصَمّ تقریبی [۴۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۴۳۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و تعیین ارتفاع بناها یا عوارض مرتفع بدون داشتن ابزارهای اندازه گیری. [۴۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۲۰۰ـ۲۰۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۴]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۵]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۲۹۸ـ۲۹۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۶]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۳۰۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۷]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۱۶۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۱۷۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۲۲۴ـ۲۲۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۴۳۳ ـ ۴۳۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸ - مهم‌ترین آثارمهمترین آثار بهائی در نجوم تشریح الافلاک و دو رساله اسطرلاب به فارسی و عربی است. تشریح الافلاک مختصر است و بارها به طبع رسیده است و نسخ خطّی فراوانی از آن در کتابخانه‌های ایران و عراق وجود دارد. در بین آثار علمی بهائی این کتاب پس از خلاصة الحساب بیش از هر اثر دیگری مورد توجه دانشمندان واقع شده و تا مدتها از کتب درسی حوزه‌های علمیه به شمار می‌آمده است. مؤلف حاشیه‌ای، بیش از دو برابر اصل، نیز بر آن نگاشته است. (برای آگاهی از شروح و حواشی تشریح الافلاک به این منابع رجوع کنید [۵۱]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۵۲]
عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ج۱، ص۳۵۵ـ ۳۵۶، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۵۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۱۸۶ـ۱۸۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۳۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
). رساله اسطرلاب به عربی، مشهور به الصفیحة یا الصّفحة نیز شرح شده است [۵۵]
عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ج۱، ص۳۵۶، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش.
و رسالة اسطرلاب به فارسی معروف به تحفة حاتمیّه یا هفتاد باب به خواهش اعتماد الدّوله حاتم بیک صافی اردوبادی (متوفی ۱۰۹۰)، صدراعظم شاه عباس ، نوشته شده است. [۵۶]
مقدمه نفیسی، ص ۶۶ـ۶۷، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
این اثر نیز بارها به چاپ رسیده است.۹ - آثار ایشان در جغرافیابهائی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که معروفترین آن‌ها تضاریس الارض یا رسالة فی کرویّة الارض (۹۹۵) است. [۵۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۲۰۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۹۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۰ - آثار معماری و مهندسیآثار معماری و مهندسی شیخ بهائی را از حیث انتساب می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛ ۱۰.۱ - دسته اولاول، آثاری که نسبت آن‌ها به او قوی است، مانند اثر مهندسی تقسیم آب زاینده رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که خصوصیّات آن بتفصیل در سندی که به طومار شیخ بهائی شهرت دارد آمده است؛ ۱۰.۲ - دسته دومدوم، آثاری که به گزارش منابع به بهائی منتسب است، مانند طرّاحی کاریز نجف آباد معروف به قنات زرّین کمر، تعیین دقیق قبله مسجدشاه اصفهان ، طرّاحی نقشه حصار نجف، طرّاحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد شاه اصفهان و نیز در صحن حرم مطهر حضرت رضا علیه‌السلام، طرح دیواری در صحن حرم حضرت علی علیه‌السلام در نجف اشرف به قسمی که زوال شمس را در تمام ایّام سال مشخص می‌کند، طرّاحی صحن و سرای مشهد مقدّس به صورت یک شش ضلعی، اختراع سفیدآب که در اصفهان به سفیدآب شیخ معروف است، ساختن منارجنبان •، طرّاحی گنبد مسجدشاه اصفهان که صدا را هفت مرتبه منعکس می‌کند، وساختن ساعتی که نیاز به کوک کردن نداشت [۵۹]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۶۰]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۰، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۱]
عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ج۱، ص۵۵ـ۵۶، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۶۲]
مقدمه نفیسی، ص ۵۱، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۶۳]
لطف الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۵۵، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
[۶۴]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۴۶۷، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۶۵]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۴۷۱، تهران ۱۳۵۲ ش.
همایی، ج ۱، ص ۱۷)؛ ۱۰.۳ - دسته سومسوم، آثاری که انتساب آن‌ها به شیخ افسانه آمیز است و بیش‌تر نبوغ و شخصیّت نادر بهائی دست‌مایه انتساب این خوارق عادات و افسانه‌های تاریخی به وی شده است، مانند حمّام معروف شیخ بهائی در اصفهان که می‌گویند مدت زیادی آب آن تنها با نور شمعی گرم بوده است. [۶۶]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۶۷]
عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ج۱، ص۵۵، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۶۸]
مقدمه نفیسی، ص ۵۲، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۶۹]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۳۹۷، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۷۰]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۴۰۷، تهران ۱۳۵۲ ش.
۱۱ - تبحّر در علوم غریبهتبحّر بهائی در علوم غریبه ریشه انتساب بعضی افسانه‌های دیگر، است مانند آگاهی شیخ از سرمه خفا و تعلیم آن به نااهل و دفن کردن دو قطعه سنگ در شیراز و اصفهان برای دفع وبا و طاعون. بعضی منابع این حکایات را ساختگی دانسته [۷۱]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۷۲]
مقدمه نفیسی، ص ۴۷ـ۵۳، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
و بعضی دیگر آن‌ها را تلقّی به قبول کرده‌اند. [۷۳]
حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۲۹ـ۲۳۰، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
[۷۴]
عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۲، ص۵۱۳ـ۵۱۴، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش.
[۷۵]
محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، ج۱، ص۶۳۹ـ۶۴۰، تهران ۱۳۱۷ ش.
در این میان، استفاده شیخ از کتابی با عنوان کلّه سر که شامل علوم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا، بوده است، به گزارش خود او مستند است . همچنین، مصاحبت وی با آگاهان از علوم خفیه به گزارش محمدتقی مجلسی [۷۶]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج۵، ص۳۰۹، قم ۱۴۱۴.
متیقّن است. در کشکول [۷۷]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۳۱۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۱۸۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۳۰۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۳۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز مطالبی در علوم غریبه و طلسمات آمده که حاکی از اطلاع بهائی بر آنهاست. [۸۱]
برای اطلاع از سایر انتسابات افسانه‌ای به شیخ بهائی رجوع کنید به، محمد بن سلیمان تنکابنی، ج۱، ص۲۳۸، کتاب قصص العلماء، تهران.
همچنین فالنامه‌هایی که به نام بهائی به طبع رسیده فاقد اعتبار، ولی حاکی از نفوذ شخصیّت او در فرهنگ عامّه است. نیز کتاب اسرار قاسمی که به قاسم نامی از شاگردان بهائی منسوب است و درباره آن حکایات غریبی نقل شده است، با آن‌که محدّث نوری [۸۲]
حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۲۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
به نقل از محبوب القلوب آن را آورده، بی اساس می‌نماید. آنچه مسلّم است، به گزارش سیدحسن کرکی، بهائی از دانش‌هایی که هیچ‌کس از علمای عامّه و خاصّه قبل از او و در زمان او از آن‌ها اطلاع نداشتند، آگاهی داشته [۸۳]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۵۷ـ ۵۸، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
و همین سبب شده است که هر امر عجیبی را بدو نسبت دهند. [۸۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۴ـ۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۲ - آثار ادبیبهائی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. به نوشته موسوی حسینی، [۸۵]
عباس بن علی موسوی حسینی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، ج۱، ص۲۵۰، نجف ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم ۱۳۷۵ ش.
وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است. تذکره نویسانی چون نصرآبادی، [۸۶]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
هدایت، [۸۷]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، ج۱، ص۵۸ ـ۶۴، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
[۸۸]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۱، ص۱۲ـ۱۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
آذر بیگدلی، [۸۹]
لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی، آتشکده آذر، ج۱، ص۱۷۴، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش.
صبا [۹۰]
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
و محمد قدرت الله گوپاموی، [۹۱]
محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکره نتایج الافکار، ج۱، ص۱۰۳ـ ۱۰۵، بمبئی ۱۳۳۶ ش.
او را از شعرای فارسی زبان دانسته و در تذکره‌های خود شرح حال و نمونه‌هایی از اشعارش را آورده‌اند. عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲ـ۱۰۲۴)، اولین تذکره‌ای است که در زمان حیات بهائی از او نام برده است. [۹۲]
تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جایی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به بهائی ثابت نیست. [۹۳]
کیوان سمیعی، «تسامحات ادبی»، ج۱، ص۵۱، یادگار، سال ۲، ش ۲ (مهر ۱۳۲۴).
۱۳ - معروفترین آثار فارسیاز اشعار و آثار فارسی بهائی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدّمه‌ای ممتّع در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول «رموز اسم اعظم» [۹۴]
مقدمه جواهری، ص ۹۴ـ۹۹، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهاءالدین محمد العاملی مشهور به شیخ بهائی، چاپ غلامحسین جواهری، تهران.
را هم نقل کرده است. با این‌همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.۱۴ - شیوه اشعاراشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویّات، غزلیّات و رباعیّات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبداللّه انصاری، و در مثنوی به شیوه مولوی ، شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. ۱۵ - مثنویّات معروف ایشان۱۵.۱ - نان و حلوااز مثنویّات معروف شیخ می‌توان از اینها نام برد: نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز، این مثنوی ملمّع چنان‌که از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است. [۹۵]
چاپ نفیسی، ص ۱۷۰ـ۱۷۱، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۹۶]
چاپ نفیسی، ص ۱۷۳، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
او این مثنوی را به‌طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده‌اند. [۹۷]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۱۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۲۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۷۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵.۲ - نان و پنیرنان و پنیر، این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است. ۱۵.۳ - طوطی نامه«طوطی نامه»، نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیک‌ترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آن‌که آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتویاتش انتخاب کرده است. [۱۰۱]
مقدمه نفیسی، ص ۸۲ ـ۸۵، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۱۵.۴ - شیر و شکرشیر و شکر، اولین منظومه فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد استفاده بوده است. [۱۰۲]
عبدالوهاب بن علی سُبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۸، ص۵۶ ـ ۵۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۰۳]
ابن صابونی، کتاب تکمله اکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، ج۱، ص۱۳، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۰۴]
مجتبی مینوی، یادداشت‌های مینوی، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، ج ۱، چاپ مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ ش.
پس از وی نیز قصائد شیوا و استواری در این بحر سروده شده است. [۱۰۵]
«قصیدة کوثریّه»، ص ۲۰ـ۲۲، رضا موسوی هندی، دیوان، چاپ موسی موسوی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
شیر و شکر سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن [۱۰۶]
چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ـ ۱۸۸، ۱۶۱ بیت در کلیات، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۱۰۷]
۱۴۱ بیت در کشکول، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۵۴، الکشکول، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است.۱۵.۵ - آثار دیگرمثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوی اخیر به گزارش میرجهانی‌طباطبائی [۱۰۸]
محمدحسن میرجهانی‌طباطبائی، روایح النسمات در شرح دعای سمات، ج۱، ص۱۰۰، تهران ۱۳۷۰ ش.
از آنِ سیدمحمود دهدار است. [۱۰۹]
مجتبی مینوی، یادداشت‌های مینوی، ج۱، ص۱۳۱، ج ۱، چاپ مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۶ - استقبال از شیوه مثنوی سرایی شیخ بهائیشیوه مثنوی سرایی بهائی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیش‌تر از عالمان امامیّه‌اند، واقع شده است. [۱۱۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۴، ص۲۸ـ۳۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
تنها نثر ادبی فارسی بهائی که در دیوان‌های چاپی آمده «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است. بعضی مکتوبات ملمّع بهائی چاپ شده است. [۱۱۱]
ابراهیم دیباجی، «کفاره روزه ایکه خوردم رمضان: شرح از جامی، ج۱، ص۳۳۸ـ ۳۳۹، شیخ بهائی، و اسیری لاهیجی»، وحید، سال ۴، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۶).
[۱۱۲]
ابراهیم بن حسین همدانی، «سواد کتابت حضرت میرزا ابراهیم همدانی بحضرت شیخ بهاءالدین محمد»، ج۱، ص۱۱ـ ۱۹، ارمغان، دوره ۷، ش ۱ (فروردین ۱۳۰۵).
[۱۱۳]
ذبیح الله ثابتیان، اسناد و نامه‌های تاریخی دورة صفویه، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۶۰، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۱۱۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۰۷ـ ۲۰۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۲، ص۱۶۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۳، ص۲۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷ - آثار شیخ بهائی در ادبیات عرببهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیعی او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد. ۱۷.۱ - الفوائد الصمدیّهمهمترین و دقیق‌ترین اثر او در نحو، الفوائد الصمدیّه، معروف به صمدیّه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌های علمیّه است. صمدیّه علی رغم ایجاز، احتوای قابل توجهی بر آرای نحویان دارد و از اولین کتب نحو است که در آن از شواهد قرآنی و حدیثی بسیار استفاده شده است. بر این کتاب، به علت عمق و ایجاز آن، شروح متعدّدی نوشته شده است که بهترین و معروفترین آن‌ها شرح کبیر سید علیخان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) موسوم به الحدائق الندیّة فی شرح فوائد الصمدیّه است که خود در ردیف کتب درسی حوزه قرار گرفته، و در مقدمه آن [۱۱۷]
علی خان بن احمد مدنی، الحدائق الندیة فی شرح فواید الصمدیه، ج۱، ص۲، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷.
شارح، صمدیّه را در نوع خود بی نظیر معرفی می‌کند. وی دو شرح دیگر نیز، که به وسیط و صغیر معروف‌اند، بر صمدیّه نگاشته است. در دوره اخیر شرح محمّدعلی مدرّس افغانی به نام الکلام المفید فی المدرّس والمستفید، معروفیّت درخوری یافته و مورد استفاده حوزویان است (برای آگاهی از دیگر شارحان صمدیّه به این منابع رجوع کنید [۱۱۸]
مقدمه نفیسی، ص ۷۱ـ۷۲، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۱۱۹]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۷۰، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۲۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۳۶۲ـ۳۶۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
).۱۷.۲ - تهذیب البیان در علم بیانپس از صمدیّه، مهم‌ترین اثر ادبی بهائی تهذیب البیان در علم بیان است. از معروفترین شروح این اثر شرح شیخ محمد بن علی حرفوشی عاملی (متوفی ۱۰۵۹) و شرح سیدنعمة الله جزایری (متوفی ۱۱۱۲) است. [۱۲۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۵۰۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷.۳ - اشعار عربیاشعار عربی بهائی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهم‌ترین قصیده او موسوم به وسیلة الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه‌السلام در ۶۳ بیت است که هرگونه شبهه‌ای را در اثناعشری بودن وی مردود می‌سازد. دو شرح مهم و معروف بر این قصیده موجود است: منن الرّحمان فی شرح قصیدة وسیلة الفوز والامان اثرشیخ جعفر نقدی (متوفی ۱۳۷۰)؛ و مثنوی شرح شیخ احمدبن علی منینی (متوفی ۱۱۷۲) از علمای عامّه و صاحب الفتح الوهبی، که به همراه کشکول به طبع رسیده است (برای استقبال‌هایی که از این قصیده شده است به این منابع رجوع کنید [۱۲۲]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۷۹، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۲۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۳۷۳ـ ۳۷۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
). متن کامل قصیده وسیلة الفوز... در کشکول آمده است. [۱۲۴]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲۵]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۵ـ۲۴۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
دیگر از اشعار معروف بهائی، قصیده او در مرثیه پدرش [۱۲۶]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۶۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و نیز قصیده‌ای در استقبال از قصیده پدرش [۱۲۷]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۴۷ ـ۱۴۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
می باشد که مورد اقتفا و استقبال شعرای پس از وی قرار گرفته است. نمونه‌ای از این استقبال‌ها به همراه متن قصیده در نزهة الجلیس [۱۲۸]
عباس بن علی موسوی حسینی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۹۳، نجف ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم ۱۳۷۵ ش.
آمده است. قصیده غدیریه او نیز که شیخ علی مقری آن را تضمین کرده او را در ردیف شعرای غدیر قرار داده است. [۱۲۹]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۴۴ـ۲۴۹، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۷.۴ - مهارت در ارجوزهسراییبهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام هراتیه یا الزّاهره [۱۳۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و دیگر ارجوزه‌ای عرفانی موسوم به ریاض الارواح [۱۳۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از وی باقی‌مانده است. [۱۳۲]
عباس بن علی موسوی حسینی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، ج۱، ص۳۷۱ـ۳۸۱، نجف ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم ۱۳۷۵ ش.
[۱۳۳]
علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۶ـ ۲۹۸، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
۱۷.۵ - دوبیتی‌های عربیدوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیش‌تر آن‌ها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضة مقدّسه معصومین علیهم‌السلام است. [۱۳۴]
محمدامین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳، ص۴۵۴ـ ۴۵۵، بیروت.
[۱۳۵]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۲ـ۲۷۹، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳۶]
محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است. [۱۳۷]
محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۱۵۷، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.
اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است.۱۸ - شیوه نگارش ایشانبخش مهمی از اشعار عربی بهائی، لُغَز و معمّاست. از بررسی شیوه نگارش بهائی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّاآمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه است. این سبک نویسندگی در خلاصة الحساب، فوائد الصمدیّة، تهذیب البیان، و الوجیزة فی علم الدرایة آشکارتر است. بهائی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی به جا مانده است، مانند: لغزالزبدة (لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می‌آید)، لغزالنحو، لغزالکشّاف، لغزالقانون، لغزالصمدیة، لغزالکافیة، و فائدة [۱۳۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۳۳۴ـ۳۳۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۱۸۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۰]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
[۱۴۱]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۷۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
در کشکول [۱۴۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۵۳ ـ ۵۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۵۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۴]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۵]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۶]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۷]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۲۶۷ـ ۲۷۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۲، ص۱۲۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴۹]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۲۲۲ـ۲۲۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۲۵۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۲۶۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۴۰۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۳، ص۴۱۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیزلغزهای فراوانی آمده است. تذکره نویسان [۱۵۴]
پانویس ۱، عباس قمی، ج۲، ص۵۰۸، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش.
[۱۵۵]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۸۳ ـ ۸۴، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۱۵۶]
محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۳، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
لغز معروفی از بهائی نقل کرده‌اند که نام «علی» از آن به دست می‌آید. بر لغزهای بهائی شروح متعددی نوشته شده است. [۱۵۷]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۷۱، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۹ - نامدارترین اثرنامدارترین اثر بهائی الکشکول، معروف به کشکول شیخ بهائی است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف است و آینه معلومات و مشرب بهائی محسوب می‌شود. اثر منحولی نیز به نام مِخلاة به سبک کشکول ولی خلاصه تر و سست تر از آن به نام بهائی منتشر شده است. آنچه مسلّم است به تصریح خود بهائی در مقدمه کشکول، [۱۵۸]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، ج۱، ص۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی تألیفی با عنوان مِخلاة قبل از کشکول و در جوانی نگاشته است. همچنین تذکره نویسان متقدّم [۱۵۹]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
[۱۶۰]
محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۱۵۶، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.
نام مخلاة را در سیاهه آثار بهائی ثبت کرده و آن را مفصّل تر از کشکول دانسته‌اند، ولی انتساب آنچه به نام بهائی در ۱۳۱۷ در مصر چاپ شده مورد تردید و تأمّل بسیار است، زیرا محتوای آن [۱۶۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کتاب المخلاة، ج۱، ص۷، مصر (۱۳۱۷).
[۱۶۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کتاب المخلاة، ج۱، ص۱۱، مصر (۱۳۱۷).
[۱۶۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کتاب المخلاة، ج۱، ص۱۵، مصر (۱۳۱۷).
نشان از غیرامامی بودن مؤلفش دارد. [۱۶۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۲۳۲ـ۲۳۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۶۵]
دوین جی استوارت، «شیخ بهائی و کشکول، ج۱، ص۴۷، او»، ترجمه حسین معصومی همدانی، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰).
[۱۶۶]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیه الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۱۷۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
همین شبهه درباره رساله کوتاه (۲۱ صفحه) اسرارالبلاغه که با مخلاة به چاپ رسیده و به بهائی منسوب است، وارد است و آنچه انتساب آن را به بهائی بکلّی مردود می‌سازد، تاریخ نگارشِ (۸۵۳) قید شده در پایان رساله است. [۱۶۷]
دوین جی استوارت، «شیخ بهائی و کشکول، ج۱، ص۴۶، او»، ترجمه حسین معصومی همدانی، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰).
[۱۶۸]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیه الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۱۷۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۲۰ - ویژگی آثاربهائی در شمار مؤلّفان پراثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آن‌ها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده است. خود بهائی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه‌ای مفصّل تر از اصل نوشته است. [۱۶۹]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۹۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۱ - شمار آثارشمار آثار بهائی به یکصد می‌رسد که نسخه‌های خطی فراوانی از آن‌ها در کتابخانه‌های دنیا موجود است و بسیاری از آن‌ها نیز به طبع رسیده است (برای مشخصّات آثار بهائی و نسخه‌ها و شروح آن‌ها به این منابع رجوع کنید [۱۷۰]
مقدمه نفیسی، ص ۶۵ـ۷۶، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۱۷۱]
مقدمه نفیسی، ص ۹۹ـ۱۰۶، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۱۷۲]
محمد قصری، سیمایی از شیخ بهائی در آئینه آثار، مشهد ۱۳۷۴ ش.
). تعدادی از آثار شیخ ناتمام مانده و برخی دیگر بسیار کوتاه‌اند.۲۲ - تردید در انتساب بعضی آثار به ایشانانتساب بعضی از آن‌ها نیز به شیخ محلّ تردید است. از جمله رساله‌ای با عنوان فی وحدة الوجود یا فی وحدة الموجودیّة که انتساب آن به بهائی مورد تردید شدید است [۱۷۳]
دوین جی استوارت، «شیخ بهائی و کشکول، ج۱، ص۴۷، او»، ترجمه حسین معصومی همدانی، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰).
[۱۷۴]
جعفر مهاجر، الهجرة العاملیه الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۱۷۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
و هیچ‌یک از شرح حال نویسان ضمن بررسی آثار بهائی از این اثر نام نبرده‌اند. همچنین محتوای آن، که تفسیری از وحدت وجود به شیوه ابن عربی است، مطابق عقیده و مشرب بهائی نیست. [۱۷۵]
محسن جهانگیری، «شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهائی»، ج۱، ص۸۶ـ۹۱، فلسفه، نشریه اختصاصی گروه آموزشی فلسفه، ش ۱، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (بهار ۱۳۵۵).
۲۳ - برجسته ترین آثار چاپ شده۲۳.۱ - مشرق الشمسین و اکسیرالسعادتیناز برجسته ترین آثار چاپ شده بهائی، می توان از اینها نام برد: مشرق الشمسین و اکسیرالسعادتین (تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن ( آیات الاحکام ) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه و تعلیل این تقسیم بندی است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهائی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است. ۲۳.۲ - جامعِ عباسیجامعِ عباسی، از نخستین و معروفترین رساله‌های عملیّه به زبان فارسی؛ حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین (تألیف ۱۰۰۷)، در فقه که تا پایان صلوة نوشته شده و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده است. ۲۳.۳ - الاثناعشریّات الخمسالاثناعشریّات الخمس، نام پنج رساله (تألیف ۱۰۱۲ ـ ۱۰۲۵) فقهی به نام الاثنا عشریة در پنج باب طهارت ، صلات ، زکات ، خمس ، صوم و حج است. بهائی در این اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری برعدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است. [۱۷۶]
برای سایر شروح و حواشی رجوع کنید به، عبدالحسین امینی، ج۱۱، ص۲۶۲ـ۲۶۳، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۲۳.۴ - زبدة الاصولزبدة الاصول، این کتاب تا مدتها کتاب درسی حوزه‌های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. [۱۷۷]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۶۷ـ۲۶۹، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۷۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۳.۵ - الوجیزة فی درایة الحدیثالوجیزة فی درایة الحدیث (تألیف ۱۰۱۰)، از کتب درسی مرسوم حوزه بوده و دارای شروح متعدد است، [۱۷۹]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۷۱، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
بهائی این اثر را به عنوان مقدّمه بر اثر دیگرش، حبل المتین، نگاشته است؛ ۲۳.۶ - الاربعون حدیثاًالاربعون حدیثاً (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین بهائی. ۲۳.۷ - مفتاح الفلاحمفتاح الفلاح (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد . این اثر کم نظیر که گفته می‌شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیهم السّلام قرار گرفته (درباره رؤیایی در این مورد رجوع کنید به [۱۸۰]
محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۴۵، تهران.
[۱۸۲]
عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۲، ص۹۰-۹۱، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش.
))، در میان کتب ادعیه شیعه جایگاه والایی دارد (برای شروح و حواشی و ترجمه‌های آن رجوع کنید به [۱۸۳]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۷۰، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
).۲۳.۸ - حدائق الصالحینحدائق الصالحین (ناتمام)، شرحی است بر صحیفه سجادیه که هریک از ادعیه آن با نام مناسبی شرح شده است. از این اثر تنها الحدیقة الهلالیّه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه) در دست است. حدیقه هلالیّه شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سیّدعلیخان مدنی در شرح خود موسوم به ریاض السالکین [۱۸۴]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۰۴ ـ ۵۰۷، قم ۱۴۱۵.
[۱۸۵]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۱۴ ـ۵۱۵، قم ۱۴۱۵.
[۱۸۶]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۱۷ ـ ۵۱۸، قم ۱۴۱۵.
[۱۸۷]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۲۰ ـ۵۲۱، قم ۱۴۱۵.
[۱۸۸]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۲۷ ـ۵۲۹، قم ۱۴۱۵.
[۱۸۹]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۵، ص۵۳۲، قم ۱۴۱۵.
از آن استفاده بسیار کرده‌اند. همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی، و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد. از اشارات بهائی در الحدیقة الهلالیّه [۱۹۰]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
[۱۹۱]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۱۲۸، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
[۱۹۲]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
[۱۹۳]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۱۳۳، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
[۱۹۴]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۱۵۰، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
[۱۹۵]
محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، ج۱، ص۱۵۲، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
برخلاف قول مدنی [۱۹۶]
علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، قم ۱۴۱۵.
پیداست که قسمت‌های دیگری از صحیفه را نیز شرح کرده بوده است؛ برای نمونه شرح دعای مکارم الاخلاق (دعای بیستم صحیفه) را با عنوان الحدیقة الاخلاقیه و نیز شرح دعای توبه (دعای سی ویکم صحیفه) را به انجام رسانیده و شرح دعای اول را با نام الحدیقة التحمیدیّه ناتمام گذارده و در نظر داشته دعای چهل و چهارم را با عنوان الحدیقة الصّومیّه شرح کند. [۱۹۷]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۱۰، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲۴ - فهرست منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الروضة النضرة فی علماءِ القرن الحادی عشرة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) آقامحمدعلی کرمانشاهی، خیراتیّه در ابطال طریقه صوفیّه، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۲. (۶) ابن صابونی، کتاب تکمله اکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) دوین جی استوارت، «شیخ بهائی و کشکول، او»، ترجمه حسین معصومی همدانی، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰). (۸) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش. (۹) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش. (۱۰) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش. (۱۱) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰. (۱۲) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱. (۱۳) محسن امین، اعیان الشیعه، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۴) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۵) تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴. (۱۶) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم. (۱۷) ابراهیم برهان آزاد، «دو نکته مربوط بشرح حال شیخ بهائی»، یغما، سال ۱۳، ش ۳ (خرداد ۱۳۳۹). (۱۸) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت. (۱۹) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، قم ۱۴۱۵. (۲۰) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، جامع عباسی، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۸. (۲۱) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰. (۲۲) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، العروة الوثقی: تفسیر سورة الحمد، چاپ اکبر ایرانی قمی، قم ۱۴۱۲. (۲۳) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کتاب المخلاة، مصر (۱۳۱۷). (۲۴) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۵) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهاءالدین محمد العاملی مشهور به شیخ بهائی، چاپ غلامحسین جواهری، تهران. (۲۶) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران. (۲۷) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۳۷۲ ش. (۲۸) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مفتاح الفلاح، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۵. (۲۹) محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، تهران. (۳۰) ذبیح الله ثابتیان، اسناد و نامه‌های تاریخی دورة صفویه، تهران ۱۳۴۳ ش. (۳۱) علی اصغر بن محمد شفیع جاپلقی بروجردی، ظرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰. (۳۲) محمدشفیع بن علی اکبر جاپلقی بروجردی شفیعا، روضة البهیة فی طرق الشفیعیه، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۰. (۳۳) نعمت الله بن عبدالله جزایری، الانوار النعمانیه، چاپ محمدعلی قاضی طباطبایی، تبریز ۱۳۸۲. (۳۴) رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم ۱۳۷۰ ش. (۳۵) رسول جعفریان، «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان»، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹). (۳۶) محسن جهانگیری، «شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهائی»، فلسفه، نشریه اختصاصی گروه آموزشی فلسفه، ش ۱، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (بهار ۱۳۵۵). (۳۷) محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ ش. (۳۸) محمد بن حسن حرّ عاملی، الاثناعشریه، چاپ مهدی لازوردی و محمد درودی، قم ۱۴۰۰. (۳۹) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵. (۴۰) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۴۱) محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، تهران ۱۳۱۷ ش. (۴۲) احمد بن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳. (۴۳) محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲. (۴۴) ابراهیم دیباجی، «کفاره روزه ایکه خوردم رمضان: شرح از جامی، شیخ بهائی، و اسیری لاهیجی»، وحید، سال ۴، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۶). (۴۵) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش. (۴۶) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۷۸. (۴۷) عبدالوهاب بن علی سُبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۴۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۴۹) کیوان سمیعی، «تسامحات ادبی»، یادگار، سال ۲، ش ۲ (مهر ۱۳۲۴). (۵۰) جان شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمة اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش. (۵۱) ولی قلی بن داوودقلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ ش. (۵۲) علی شریعتی، راهنمای خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۵۳) محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطی. (۵۴) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش. (۵۵) محمد بن احمد طالوی ارتقی، سانحات دمی القصر فی مطارحات بنی العصر، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۵۶) محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. (۵۷) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳). (۵۸) حسین بن عبدالصمد عاملی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱. (۵۹) محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش. (۶۰) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش. (۶۱) محمد قصری، سیمایی از شیخ بهائی در آئینه آثار، مشهد ۱۳۷۴ ش. (۶۲) عباس قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار، بیروت. (۶۳) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش. (۶۴) عباس قمی، کتاب الکنی والالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم. (۶۵) محمدطاهر بن محمد حسین قمی، تحفة الاخیار: بحثی در پیرامون آراء و عقاید صوفیه، چاپ داوود الهامی، قم ۱۳۶۹ ش. (۶۶) کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مدّظله العالی، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش. (۶۷) محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم. (۶۸) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش. (۶۹) مظفربن محمدقاسم گنابادی، تنبیهات المنجمین، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴. (۷۰) محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکره نتایج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶ ش. (۷۱) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷۲) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳. (۷۳) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، قم ۱۴۱۴. (۷۴) محمدامین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت. (۷۵) محمدامین بن فضل الله محبی، نفحة الریحانة و رشحه طلاءالحانه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱. (۷۶) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۷۷) علی خان بن احمد مدنی، الحدائق الندیة فی شرح فواید الصمدیه، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷. (۷۸) علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، قم ۱۴۱۵. (۷۹) علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران. (۸۰) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش. (۸۱) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش. (۸۲) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش. (۸۳) عباس بن علی موسوی حسینی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، نجف ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم ۱۳۷۵ ش. (۸۴) رضا موسوی هندی، دیوان، چاپ موسی موسوی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۸۵) جعفر مهاجر، الهجرة العاملیه الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۸۶) مریم میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸۷) محمدحسن میرجهانی‌طباطبائی، روایح النسمات در شرح دعای سمات، تهران ۱۳۷۰ ش. (۸۸) محمدباقر بن محمد میرداماد، اثنی عشر رسالة للمعلم الثالث، چاپ جمال الدین میردامادی. (۸۹) مجتبی مینوی، «موش و گربه مجلسی»، یغما، سال ۸، ش ۲ (اردیبهشت ۱۳۳۴). (۹۰) مجتبی مینوی، یادداشت‌های مینوی، ج ۱، چاپ مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۹۱) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش. (۹۲) عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش. (۹۳) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶. (۹۴) حسین بن محمدتقی نوری، الفیض القدسی فی ترجمة العلامه المجلسی، در مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹۵) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران (۱۳۴۴ ش). (۹۶) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش. (۹۷) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش. (۹۸) جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج ۱، هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانوهمایی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۹۹) ابراهیم بن حسین همدانی، «سواد کتابت حضرت میرزا ابراهیم همدانی بحضرت شیخ بهاءالدین محمد»، ارمغان، دوره ۷، ش ۱ (فروردین ۱۳۰۵). (۱۰۰) لطف الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش. (۱۰۱) ایرانیکا. ۲۵ - پانویس
۲۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدین عاملی»، شماره۲۱۵۴. |